دوره اسطوره شناسی نوجوانان

اصطلاح «آرکی تایپ» اصالتاً به یونان باستان باز می گردد. ریشه ی این کلمه از دو بخش تشکیل شده است: «آرکین» به معنی کهن یا اصیل و «تیپوس» به معنی الگو، مدل یا تیپ. وقتی این دو قسمت را در کنار هم قرار دهیم، مفهوم این کلمه مشخص می شود که می توان آن را «کهن الگو» نامید.
آرکی تایپ در ادبیات داستانی، شخصیتی است که رفتارهایش از قوانین خاصی پیروی می کند. این قوانین که در همه جای دنیا قابل شناسایی است، باعث می شود بتوانیم آن شخصیت را در الگوی مشخصی قرار دهیم.

داستان و اسطوره

داستان ها و اسطوره ها ابزاری برای آموزش هستند و راهی را برایمان می گشایند که می توانیم از طریق آن، خطرات و سختی های سفر زندگی را به یکدیگر هشدار دهیم، به سادگی رفتار انسان ها را به بوته ی آزمایش بگذاریم و در نتیجه ی آن، همدیگر را بهتر درک کنیم. البته قرار نیست بگوییم این کهن الگوها در DNA انسان تنیده شده اند، بلکه آن ها فرم هایی شخصیتی هستند که بیشترین تکرار را در داستان ها داشته و در همه ی نسل ها طنین انداز شده اند. هر یک از این کهن الگوها نقاط قوت و ضعفی دارند. مخاطب با شناخت این نقاط قوت و ضعف می تواند اخلاقیات مد نظر داستان را یاد بگیرد چرا که نوع انسان همواره به دنبال داستانگویی بوده و ما از طریق داستان ها می توانیم بهتر بیاموزیم. انسان از همان ابتدا به خلق اسطوره می پرداخته و داستان می گفته است.

12 اسطوره و کهن الگو در ادبیات

در این جا به معرفی 12 کهن الگوی متداول در خلق شخصیت می پردازیم:

1. جنگجو

کهن الگوی جنگجو، شخصیتی هدفمند است. این شخصیت، دارای اراده ای فولادین است و در سفر قهرمانی، ابزار و مهارت هایی دارد که باعث پیروزی او بر دشمن می شود. جنگجو، شخصیتی توانا است که معمولاً از بحران اعتماد به نفس رنج می برد و برای برخاستن و پیمودن سفر قهرمانی خود باید از سد ترس های خود بگذرد.

نمونه ها: اودیسیوس در کتاب «اودیسه»، «آراگورن» در کتاب «ارباب حلقه ها» و «کتنیس» در کتاب «عطش مبارزه»

2. معصوم

حتماً این را شنیده اید که با پایان دوران کودکی، معصومیت از دست می رود. اما کهن الگوی معصوم در مسیر سفر قهرمانی معمولاً در شخصیتی جوان یا ساده دل بیدار است که دنیا را رؤیایی و پروانه ای می بیند، البته تا زمانی که واقعیت از راه برسد. اگر چه شخصیت معصوم به طور کامل خوشبینی خود را از دست نمی دهد، اما درس هایی درباره ی دنیای پیرامونش می آموزد.

نمونه ها: اسکات فینچ در کتاب «کشتن مرغ مینا»، «دوروتی» در «جادوگر شهر از» و «پینوکیو» در کتاب «ماجراهای پینوکیو»

3. یتیم

رؤیای جدا شدن از ابهامات و تاریکی های زندگی و رسیدن به امتیازات برتر در همه ی ما وجود دارد. شاید به این دلیل، یتیم در داستان های زیادی به عنوان شخصیت اصلی در نظر گرفته می شود. کهن الگوی یتیم باید برای بازیافتن امنیت، از شانس هایش نهایت استفاده را ببرد. در بیشتر داستان ها شخصیت یتیم به دلیل از دست دادن خانواده ی خود در جست و جوی خانواده ای جدید است.

نمونه ها: هری پاتر در «مجموعه داستان های هری پاتر»، «الیور» در اثر جاودان «چارلز دیکنز» با عنوان «الیور توییست» و «کازیمودو» در کتاب «گوژپشت نتردام»

4. آفرینشگر

برای این کهن الگو، هیچ چیز مهم تر از خلق کردن نیست. در بسیاری از داستان ها، آفرینشگر در قالب یک هنرمند یا مخترع نشان داده می شود. این آرکی تایپ یادآور «استیو جابز»، «آلبرت انیشتین»، «موتزارت» و هر کسی است که اثری از خود به جا می گذارد. کهن الگوی آفرینشگر حتی حاضر است سلامت خود یا روابطش را در راه رسیدن به هدف خلق کردن به خطر بیاندازد. به دلیل این نگاه تک بُعدی، شخصیت آفرینشگر ممکن است مجبور به پرداخت بهای سنگینی شود.

نمونه ها: زئوس در «ایلیاد»، دکتر ویکتور فرانکنشتاین در کتاب «فرانکنشتاین»، و «ویلی وانکا» در داستان «چارلی و کارخانه شکلات سازی»

5. حامی

ایثار و از خود گذشتگی، ویژگی بارز کهن الگوی حامی است. این شخصیت ممکن است مادر، پدر، همسر یا بهترین دوست شخصیت ما باشد. آرکی تایپ حامی در هر شرایطی نهایت تلاشش را می کند تا از فرزند، همسر، معشوق یا بهترین دوستش حمایت و محافظت نماید. شخصیت «مادر ترزا» و «پرنسس دایانا» در این آرکی تایپ می گنجند.

نمونه ها: «مری پاپینز»، «سام وایز گمجی» در سه گانه «ارباب حلقه ها» و «خانم هانی» در داستان «ماتیلدا»

6. فرزانه

شخصیت اصلی داستان به احتمال زیاد با مرشدی فرزانه ملاقات می کند که نقش هدایت او را به عهده می گیرد و قهرمان را برای آزمون های سخت پیش رو آماده می سازد. این مرشد یا استاد، نماینده ی کهن الگوی فرزانه یا حکیم است. آرکی تایپ فرزانه می تواند در قالب پدر، پدربزرگ، جادوگر یا مربی کاراته خود را نشان دهد. هدف اصلی این کهن الگو احتمالاً ایجاد پیوندی میان نسل ها و حرف شنوی کوچک ترها از بزرگترها بوده است. شخصیت هایی مانند «یودا» در «جنگ ستارگان» یا آقای «میاگی» در فیلم «پسر کاراته باز» این نقش را بر عهده دارند.

نمونه ها: «مگویچ» در داستان «آرزوهای بزرگ»، «دامبلدور» در «مجموعه داستان های هری پاتر» و «گاندولف» در «ارباب حلقه ها»

7. دلقک

کهن الگوی دلقک یا جوکر همان طور که از اسمش پیداست، دارای چهره های گوناگون است. دلقک همان کسی است که می گوید: «سخت نگیر و راحت باش!» نقش دلقک در اسطوره شناسی این بوده که به مردم هشدار دهد بیش از اندازه زندگی را جدی نگیرند و بیش از حد در جست و جوی رسیدن به مقصد نباشند. وقتی از کهن الگوی دلقک می گوییم، ممکن است به یاد شخصیت «جوکر» در فیلم «شوالیه تاریکی» با بازی ماندگار «هیث لجر» بیافتید که می گفت: «تنها راه عاقلانه در زندگی این است که بدون قوانین زندگی کنی.»

نمونه ها: شخصیت های دلقک در آثار «شکسپیر» به خصوص «شاه لیر»، گربه در داستان «آلیس در سرزمین عجایب»

8. جادوگر

شاید با شنیدن نام این کهن الگو به یاد داستان های فانتزی و جادوگرها بیفتید. اما کهن الگوی جادوگر به طور کلی نمایانگر استادان چیره دست و مشتاق در جهان است: کسانی که به دلیل سرشت کنجکاو خود، به دنبال روشنگری هستند اما بر خلاف کهن الگوی فرزانه، می خواهند اراده ی خود را به رخ جهان پیرامون بکشند. جادوگرها به راحتی می توانند دیگران را تحت تأثیر قرار دهند. کسانی که کهن الگوی جادوگر در آن ها بیدار است، چه واقعاً جادوگر باشند چه نه، توانایی هایی فراتر از انسان های عادی دارند. آن ها می خواهند رؤیاها را به واقعیت تبدیل کنند.  یکی از نمونه های مدرن کهن الگوی جادوگر در دنیای امروزی ما، «فرانک آندروود» شخصیت سریال «خانه پوشالی» (House of Cards) با بازی درخشان «کوین اسپیسی» است.

نمونه ها: «شرلوک هولمز»، «جی گتسبی» در کتاب «گتسبی بزرگ»، و «گاندی»

9. حاکم

وقتی به کهن الگوی حاکم می رسیم، موسیقی متن فیلم «پدرخوانده» در گوشمان می پیچد. «ماریو پوزو» در شاهکار خود، رمان «پدرخوانده»، یکی از بهترین نمونه های کهن الگوی حاکم را خلق کرده است. جامعه، چه کوچک باشد و چه بزرگ، به یک رهبر یا رئیس نیاز دارد. اما این رهبر چگونه با قدرت مواجه خواهد شد؟ برای حفظ کنترل و نظم چه خواهد کرد؟ آیا با مهربانی و دلسوزی حکومت می کند یا با مشت آهنین؟

نمونه ها: «مکبث»، حاکمین گوناگون در مجموعه‌ی «بازی تاج و تخت»، «برادر بزرگ» در کتاب «1984»

10.  عصیانگر

با بیداری کهن الگوی عصیانگر، قهرمان خشمگین شده و دیگر نمی تواند شرایط را تحمل کند. در مواجهه با جامعه ای ناعادلانه، کهن الگوی عصیانگر بیدار می شود تا با اراده ی خود بتواند به تغییر وضع موجود دست بزند. عصیانگر ممکن است یک رهبر کاریزماتیک باشد یا حتی به طور مخفی کار کند. این کهن الگو را می توان در نقش های مختلفی تصور کرد: مبارزی آزادی خواه، یک نوازنده ی راک یا دختری در دبیرستان.

نمونه ها: «تریس» در مجموعه‌ی «ناهمتا»، «گای مونتاگ» در کتاب «فارنهایت 451» و «تام» در کتاب «تام سایر»

11.  عاشق

کهن الگوی عاشق هر کاری برای عشق انجام می دهد. او همان عاشق شیداست که فرقی نمی کند شاهزاده، گدا، ستاره ی سینما یا فردی عادی باشد. نیروی محرک او، عشق و تعلق خاطر است. این آرکی تایپ نیز مانند سایر کهن الگوها، فراز و نشیب دارد و این موضوع که عاشق حاضر است همه چیز را برای کسانی که دوست دارد قربانی کند، می تواند بلیطی یک طرفه به سمت فاجعه باشد.

نمونه ها: «ادوارد» در کتاب «شفق»، «رومئو و ژولیت» و «عاشق» اثر «مارگریت دوراس»

12. اغواگر

«هر آنچه بخواهی به تو خواهم داد.» این جمله نمایانگر کهن الگوی اغواگر است: آرکی تایپی که در فرم ها، شکل ها و جنسیت های مختلف خود را نشان می دهد. شخصیت اغواگر ممکن است قدرت، شهرت، عشق یا پول را پیشنهاد کند اما باید به یاد داشته باشیم که برای این ها باید بهایی پرداخت شود. اگر داستان پیرامون یک اغواگر شکل بگیرد، پیام آن این خواهد بود: «به چیزی که بیش از اندازه خوب به نظر می رسد، به سادگی اعتماد نکن!»

نمونه ها: «مفیستو» یا شیطان در کتاب «فاوست» و یا اکثر شخصیت های زن در «ادیسه»